Słowa kluczowe
zwietrzelina bazaltowa
Rutki
fajans
Tułowice
Prószków
Jak cytować
Abstrakt
W drugiej połowie XVIII w. i w pierwszej części XIX w.
w okolicy Opola działały manufaktury fajansu w Prósz- kowie (Proskau) i Tułowicach (Tillowitz). Dostępne źródła historyczne sugerują, że wykorzystywały one surowiec ilasty jasnoszarej barwy, który wydobywano w niedaleko znajdującej się kopalni usytuowanej na gruntach ówcze- snej wsi Rutki. Na tym terenie czynny jest obecnie duży kamieniołom bazaltu Rutki. W ostatnich latach – w trakcie prac związanych z rozbudową tego kamieniołomu stwierdzono występowanie kopaliny ilastej w przypowierzchniowej części nadkładu złoża bazaltu. Kopalina ta reprezentuje dwie odmiany: jasnoszarą i czerwonobrunat- ną. W pierwszym przypadku jest to mułowiec piaszczysty, w drugim zaś – zwietrzelina bazaltowa. Mułowiec ten ma skład kaolinitowo-illitowy z dużą domieszką kwarcu. Suro- wiec tego typu – a zwłaszcza po zmniejszeniu zawartości kwarcu na drodze prostej operacji płukania – mógł być z powodzeniem stosowany do produkcji fajansu. Wskazuje na to m.in. jasna barwa kopaliny w stanie surowym i po wypaleniu, a także wyniki oznaczenia podstawowych, ceramicznych parametrów technologicznych. Z kolei zwietrzelina bazaltowa, stanowiąca kopalinę barwy czerwono-brunatnej, zawiera przede wszystkim minerały ilaste grupy smektytu, którym towarzyszą głównie takie minerały nieilaste jak kwarc i fazy żelaziste (wodorotlenki żelaza, hematyt). Znaczna zawartość Fe2O3, przekraczająca 12% mas., jest jedną z przyczyn intensywnie czerwonej barwy tej kopaliny po wypalaniu, a także dużej jej podatności
na termiczne zagęszczenie. Wydaje się zatem prawdopo- dobnym, że tzw. „czarna porcelana śląska” produkowana – obok fajansu – w Tułowicach w latach 1842-1857 była wytwarzana z udziałem występującej w Rutkach zwietrzeliny bazaltowej. Produkt ten – stanowiący rodzaj kamionki – charakteryzował się bowiem czerwonym czerepem, który był pokrywany czarnym szkliwem.
Bibliografia
Czajkowska, I.: Dawna ceramika zdobnicza w Pol- sce i wpływ na nią ceramiki angielskiej, Rzeczy Piękne, 9, 10-12, (1930), 181-186.
Mohl, I.: Górnośląskie manufaktury fajansu
w XVIII i XIX wieku, Katalog wystawy, Wyd. Mu- zeum Górnośląskie, Bytom 2001.
Emmerling, D. (red.): Tillowitz porcelana Silesia Tułowice porcelit, ISBN 83-908136-2-9, Śląskie Wydawnictwo ADAN, Opole 2000.
Mohl, I.: Arcydzieła ceramiki od XVIII do XX wie- ku, Katalog wystawy, ISBN 978-83-88880-73-5, Wyd. Muzeum Górnośląskie, Bytom 2014.
Schmidt-Stein, G.: Schlesisches Porzellan vor 1945, ISBN 978-3-87057-207-5, Bergstadtverlag Wilhelm Gottlieb Korn GmbH, Würzburg 2007.
Woźniak, M., Woźniak, E.: Od Tillowitz do Tułowic, ISBN 978-83-925288-4-5, Wyd. Urząd
Gminy Tułowice 2007.
Brindley, G. W., Brown, G.: Crystal structures
of clay minerals and their X-ray identification, Mineralogical Society, London 1980.
BN-82/7001-08: Ceramika – Metody badań – Oznaczanie nasiąkliwości i porowatości, Wydaw- nictwo Normalizacyjne, Warszawa 1983.
BN-83/7011-22: Ceramika – Metody badań – Po- miar wytrzymałości na zginanie, Wydawnictwa Normalizacyjne, Warszawa 1983.
BN-83/7011-31: Ceramika – Metody badań – Oznaczanie wody zarobowej, Wydawnictwa Normalizacyjne, Warszawa 1983.
BN-85/7011-11: Ceramika – Metody badań – Oznaczanie skurczliwości surowców i mas
ceramicznych, Wydawnictwa Normalizacyjne,
Warszawa 1985.
Mielicki, J.: Zarys wiadomości o barwie, fundacja
rozwoju polskiej kolorystyki, Łódź 1997.
Kowalski, W., Wiewióra, A.: Terra sigillata, Prace
Muzeum Ziemi, 21, cz. 2, (1974), 3-38.
Stoch, L., Dyjor, S., Sikora, W., Kalmus, M.: Zwie-
trzeliny bazaltowe Dolnego Śląska, Prace Mineralogiczne 56, 1977.
Sikora, W., Budek, L., Gaweł, A.: Skład mineralny
zwietrzelin Dolnego Śląska, Archiwum Mineralo- giczne, 41, (1986), 57-71.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.